Η γέννηση του παιδιού για μια οικογένεια στο Βυζάντιο ήταν ένα χαρμόσυνο γεγονός που συμπλήρωνε το γάμο. Για τις γυναίκες, που θεωρούνταν γενικά υπεύθυνες για τη γονιμότητα του ζευγαριού, ο γάμος και η τεκνοποίηση ισοδυναμούσαν με την επιτέλεση της κοινωνικής τους αποστολής και με καταξίωση. Η ατεκνία, αντίθετα, αντιμετωπιζόταν τουλάχιστον με αμηχανία, και σε πολύ συντηρητικά περιβάλλοντα θεωρούνταν αποτέλεσμα θείας τιμωρίας.

Αν και η γέννηση ενός παιδιού αποτελούσε αναμφισβήτητη πηγή χαράς για τους γονείς, οι Βυζαντινοί, κληρονόμοι παλαιών αντιλήψεων, αρχαιοελληνικών και ρωμαϊκών, σαφώς προτιμούσαν τα αγόρια, όποια και αν ήταν η κοινωνική τους θέση. Τα αγόρια θεωρούνταν οι «στύλοι της οικογένειας», σύμφωνα με τον Ευριπίδη, ενώ στη ρωμαϊκή κοινωνία ο άνδρας εκπαιδευόταν έτσι, ώστε να απέβαινε, μετά το γάμο του, pater familias: ασκούσε απόλυτη εξουσία σε όλον τον οίκο, αποφάσιζε για τη ζωή ή το θάνατο των μελών της οικογένειας, πάντρευε τα παιδιά του, υιοθετούσε νέα μέλη, απελευθέρωνε τους δούλους, διέθετε όπως ήθελε την περιουσία του. Οι κόρες, αντίθετα, δημιουργούσαν υποχρεώσεις, κυρίως λόγω της προίκας που επιβάρυνε τους γονείς, ιδιαίτερα όσους δεν ανήκαν σε οικονομικά εύρωστες κοινωνικές ομάδες.

Δεδομένου ότι η γέννα εμπεριέχει κινδύνους τόσο για τη μητέρα όσο και για το νεογνό, οι ετοιμόγεννες συνήθως εξομολογούνταν και μεταλάβαιναν. Οι γυναίκες γεννούσαν κατά κανόνα στο σπίτι τους, αν και η ύπαρξη μαιευτηρίων δεν ήταν άγνωστη (λόγου χάρη στο Βίος του αγίου Ιωάννη του Ελεήμονα μνημονεύονται επτά λοχοκομεία στην Αλεξάνδρεια, για επίτοκες ή λεχώνες).

Στον τοκετό βοηθούσε η μαμή, ηλικιωμένη συνήθως και έμπειρη γυναίκα. Σε περιπτώσεις, όμως, δυστοκίας ή επιπλοκών καλούνταν γιατρός, που αποφάσιζε αν θα προχωρούσε σε καισαρική, για να σωθούν μητέρα και παιδί, ή σε εμβρυοτομία , για να σωθεί τουλάχιστον η μητέρα. Σπάνιες απεικονίσεις τοκετών κυρίως σε χειρόγραφα, μας δείχνουν τις στάσεις που λάμβαναν οι γυναίκες στον τοκετό: άλλες γεννούσαν ξαπλωμένες σε κρεβάτι, όπως κατά κανόνα συμβαίνει στις μέρες μας, άλλες καθιστές σε δίφρο , που γι’ αυτό ονομαζόταν λοχαίος, μαιευτικός ή τεκνοφόρος, ενώ άλλες γεννούσαν όρθιες, στηριζόμενες από τους ώμους τους. Αμέσως μετά τη γέννηση του βρέφους, η μαία αναλάμβανε την αποκοπή του πλακούντα και του ομφάλιου λώρου, καθώς και τον έλεγχο των αισθήσεών του και της σωματικής του ακεραιότητας. Ακολουθούσε το πλύσιμο του νεογνού με χλιαρό νερό, αλατισμένο ή αρωματισμένο με βότανα, όπως μυρσίνη, δάφνη και σχίνο , που θωρητικά δυνάμωναν το σώμα του. Έπειτα συνήθιζαν να φασκιώνουν το νιννίον ή νιννίτσιν με σπάργανα, που πίστευαν ότι βοηθούσαν στην όρθωση των μελών του σώματος – σήμερα το φάσκιωμα θεωρείται επιβλαβές και ανθυγιεινό. Τέλος, φύλασσαν προσεκτικά το άμνιον, τον υμένα δηλαδή πάνω από το πρόσωπο όσων βρεφών γεννιούνταν με αυτόν, γιατί θεωρούνταν δείγμα καλής τύχης.

Η λοχεία διαρκούσε επτά ημέρες και, σύμφωνα με κανόνα του αγίου Νικηφόρου του Ομολογητού, η μητέρα δεν επιτρεπόταν καν να βρίσκεται στο ίδιο δωμάτιο με το βρέφος. Η λεχώνα θεωρούνταν μολυσμένη και άρα ευάλωτη στην προσβολή από δαιμονικές δυνάμεις: ο επιλόχιος πυρετός, που είναι δυνατόν να προσβάλει πολλές γυναίκες στην κατάσταση αυτήν, αποδιδόταν στη δαιμονική μορφή της Γελλώς ή Γυλλώς, που πιστευόταν ότι επιζητούσε το κακό των γυναικών και των βρεφών. Η πλήρης κάθαρση της λεχώνας ερχόταν την 40ή ημέρα, κατά την αρχαία συνήθεια, όταν πήγαινε στην εκκλησία μαζί με το βρέφος να λάβει τη σχετική ευχή. Για να τονωθεί και να παράγει γάλα για το θηλασμό, η διατροφή της λεχώνας ήταν ιδιαίτερη και περιλάμβανε πολλά υγρά, βρεγμένο παξιμάδι, αυγά και λοχόζεμα, που κατά μία εκδοχή ήταν κρασί αναμεμειγμένο με ζάχαρη και κομμάτια κίτρου, ενώ κατά μία άλλη ήταν ψημένο σιμιγδάλι με βούτυρο και μέλι.
Οι επισκέπτες που έρχονταν να συγχαρούν το ζευγάρι για την απόκτηση του παιδιού τους, εκτός από ευχές για ευτυχία και μακροβιότητα, προσέφεραν και δώρα, φρούτα, καρπούς και γλυκίσματα, ακόμη και νομίσματα, όταν είχαν καλή οικονομική κατάσταση. Η γέννηση γιορταζόταν συνήθως λίγο μετά με συμπόσια, χορούς και τραγούδια. Φαίνεται ότι και τα γενέθλια γιορτάζονταν με δώρα και καλέσματα.

Αντίστοιχα έθιμα ίσχυαν και για τη γέννηση των βασιλοπαίδων. Όταν η αυτοκράτειρα ήταν έτοιμη να γεννήσει, μεταφερόταν σε ειδικό διαμέρισμα του ιερού παλατιού που ονομαζόταν πορφύρα , γι’ αυτό και οι απόγονοι που γεννιούνταν εκεί ονομάζονταν πορφυρογέννητοι. Η είδηση της γέννησης παιδιού του βασιλικού ζεύγους, και μάλιστα του διαδόχου, μεταφερόταν από αγγελιοφόρους στις πόλεις του κράτους και οι υπήκοοι έστελναν στην πρωτεύουσα δώρα και ευχές, ανάλογα με το φύλο του νεογέννητου. Ο Πατριάρχης ήταν από τους πρώτους που επισκεπτόταν το βρέφος για να διαβιβάσει τις σχετικές ευχές του κλήρου. Με αφορμή το χαρμόσυνο γεγονός οργανώνονταν συμπόσια, γιορτές και ιππικοί αγώνες, όπου ανακοινωνόταν δημόσια το όνομα του διαδόχου.

Σε λαϊκότερα ή δεισιδαίμονα περιβάλλοντα, οι γυναίκες κατάφευγαν σε σκευάσματα, φάρμακα, φυλακτά και μαγγανείες για την αύξηση της γονιμότητάς τους ή σε λαϊκές συνταγές, προκειμένου να πετύχουν σύλληψη του επιθυμητού αγοριού. Επίσης, υπήρχαν γυναίκες που για οικονομικούς ή άλλους λόγους λάμβαναν μέτρα αντισύλληψης ή χρησιμοποιούσαν μεθόδους προκειμένου να αποβάλουν. Η έκτρωση, ωστόσο, καταδικαζόταν ρητά από Εκκλησία και πολιτεία, που επέβαλλαν αυστηρές ποινές (αφορισμό, εξορία, θάνατο) όχι μόνο στη μητέρα, αλλά και στο γιατρό ή τη μαία που τυχόν συνέργησαν στην πραγματοποίησή της.

Κατά τη μέση και την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο αμέσως μετά την γέννηση, οι γονείς συνήθως αναζητούσαν πληροφορίες για το ωροσκόπιο και το μέλλον του παιδιού. Οι αριστοκρατικές οικογένειες, που είχαν τα οικονομικά μέσα, πλήρωναν ειδικούς μαθηματικούς-αστρονόμους, ώστε να καταστρωθεί ο γενέθλιος χάρτης του βρέφους, που προέβλεπε το ωροσκόπιo και την τύχη του. Οι φτωχότερες οικογένειες για τον ίδιο σκοπό κατέφευγαν σε λαϊκά αναγνώσματα ή αγύρτες και τσαρλατάνους.